E gota di awa i e meeuwchi

Tabata un dia di hopi kalor i nubianan a disidí di habri nan brasa i laga

un labishán di awa kai riba e isla.

Mei mei di e gotanan di awa tabata tin un ku  no kera forma parti di e ciclo.

El a puntra su mes kon e por skapa di e otro gotanan, ku tabata tuma rumbo pa laman.

“No,no” e gota di awa a pensa “mi no ke perde den laman grandi ei, mi mester ta liber pa mi por siña konosé mi mes. Mi mester buska un manera di sali aki fó”.

Ku un salto el a libera su mes fo’i su kompañeronan i el a kai riba lomba di un meeuwchi.

“Hei, gota di awa, ta ki bo ta hasi aki bo so asina?” e meeuwchi a puntr’é asombrá.

E gota di awa a kont’é di kon el a bai laga e otronan i el a puntra e meeuwchi  ku si e por sigui bula ku né pa un temporada.

Mi ke siña konosé algu di mundu i mira kiko e hendenan ta hasi. Kisás asina mi por siña konosé mi mes”.

E meeuwchi di ta bon i huntu nan a sigui nan kaminda. Nan a bula asina serka di tera ku nan por a mira tur loke e hendenan tabata hasiendo riba e isla.

Después ku nan a bula pa bastante ora e meeuwchi a puntra e gota ku si e ta kla  pa sigui su kaminda huntu kun é.

“No, ahinda no”, e gota a kontestá. M’a ripará ku tur hende ta okupá nan mes  ku tur sorto di kos. Sin embargo m’a ripará tambe ku kasi tur ta sufri di un soledad inmenso”.

“Si, bo tin rasón” e meeuwchi a duna pa kontesta “I sibo ke keda mei mei di nan bo ta bai hasi meskos. Bo tambe lo buska tur sorto di distraikshon I abo tambe lo sinti e mes un soledad. Pero p’e otro banda lo ta un bon idea. Si ta bo deseo pa siña konosé bo mes, bo tambe mester pasa den e eksperensha ei. Loke bo mester hasi ora bo sinti e soledad den bo kurasón ta apartabu for di bo amigunan I buska silensio den naturalesa. Skuchando sonidu di laman I kanto di paranan. Tambe bo mester drenta te den bo mes I skucha e latido di bo propio kurasón.

Di e manera ei lo bo enkontrá bo mes. E dia ei lo bo sa tambe ken mi ta.

Den kumisamentu e gota di awa a buska tur sorto kos di hasi. Tur sorto di distraikshón pusibel. E tabata gosa ku smak, pero un dia el a sinti kon un kansá i un soledad inmenso a poderá di dje.

El a sinti un bashí tremendo den su kurasón ku a hasi’é hopi tristu.

Ora kasi e no por a wanta mas, el a korda kiko e meeuwchi a bis’é promé ku el a bula bai.

El a apartá su mes for di tur moveshón i pa tempu largu el a pasa den kompleto soledad.

Tabata un temporada hopi pisá pa e gota di awa. E no tabata tende nada mas sino kanto di paranan I sonidu di laman. El a drenta te den su mes i e por a skucha e latido di su kurasón. Kordando e palabranan di e meeuwchi e no a sukumbí i poko poko el a sinti kon un trankilat a kumisá drenta su kurasón. Un alegría inmenso a poderá di dje.

Kaminda un dia tabata tin intrankilidat, kaminda un tempu el a sinti soledat, el a sinti su mes, el a sinti pas.

Porfín el a komprené tambe ken e ta i ta ki ta e motibu di su eksistensia : E ta yuda perfekshoná lamán Sin dje laman no ta completo.

Ku e konosimentu ei e gota di awa a laga su mes kai den laman I trankilamente el a tuma su posishón mei mei di e otro gotanan.

El a enkontrá su mes I tambe e lugá kaminda e ta pertenesé. E no tin nodi di sigui buska mas. E dia ei tambe el a komprondé ken e meeuwchi ta : su propio alma.

PORFIN EL A YEGA KAS

Diana Márquez

boordevol

je zit boordevol

liefde voor Kòrsou,

een voortrekkersrol

je manifesteert je

als soldaat

altijd paraat

zonder geweer

je wapen is taal

je bent de veroveraar

van recht op Papiaments

en recht op een zalig,

talig leven.

Frans Kapteijns

11 01 13

Konosé bo Isla 2013-01: Barara

Vraag: Maak het rijtje af: kopa, oro, spada, ...

Sluitingsdatum: zondag 3 februari 2013

Prijs: een cadeaubon van the Cinemas.  

Sponsor: ESCRIBA N.V.

(Het inzenden van het antwoord op de prijsvraag gebeurt via e-mail:

  prijsvraag">royevers@gmail.com

of door een reply op de door u ontvangen mail. De winnaar wordt door loting bepaald uit de goede inzendingen.)

Konosé bo Isla 2012-11: antwoord

Antwoord: Makuaku of fregatvogel

Er zijn 15 inzendingen, waarvan 8 goed.

L.J.Chr. Dee

Siagnee Mariano

Elodie Heloise

Arelis Hurtado

Leendert J.J. Pengel

Reginald Romer

Max Martina

Winsel Peney

Glyraine Celestina

Julius Margaretha

L. Blijden

Eduardo Vlieg

Ethel Mercera

O. Koeiman

Frans Kapteijns

De winnaar is Julius Margaretha

Iedereen bedankt voor het meedoen.

Funchi

In mijn optiek spreekt de echte Curaçaoënaar Papiaments en is hij grootgebracht met funchi: funchi met gebakken vis, funchi met okersoep, funchi met karnemelk. Dat laatste behoeft toelichting. De karnemelk was niet waterig, maar nogal aan de dikke kant. Dus volgens mij was het eerder yoghurt dan karnemelk. De funchi met karnemelk werd op kamertemperatuur met suiker gegeten, lekker en voedzaam. Volledigheidshalve moet ik hier opmerken dat niet alle gerechten met funchi gegeten worden. Mondongosoep eet je met brood, kip met rijst en bloed met brood.

   Hoe bereidt men funchi? Men brenge een pan water aan de kook. Men voege voorzichtig het funchimeel toe. Men roere de brij met een pollepel. Men smijte de troep voor de hond omdat hij vol klonters zit.

   Als kind schaamde ik mij voor alles: dat ik ’s nachts op een matje op de grond sliep, dat ik vis op brood mee naar school kreeg, dat ik het schoolgeld nooit op tijd betaalde; maar dat wij thuis funchi aten, daar was ik trots op.

   De fraters aten geen funchi. Wat zij wel aten, heb ik nooit geweten, maar het moesten wel lekkere gerechten zijn geweest, want zij hadden allemaal een ronde buik. Hoe ik het weet dat zij geen funchi aten? Ik heb het een keer gevraagd aan frater Dismas. “Nee,” was het resolute antwoord. De fraters daalden onmiddellijk in aanzien bij mij. Later heb ik het weer gevraagd, maar toen aan een Surinaamse leerkracht. “Ik eet het wel eens, maar  alleen gebakken.” Nou, dat was tenminste iets.

   Mijn twee buurmeisjes aten geen funchi. Van funchi raken je hersenen verstopt en blijf je dom, zei hun moeder. Om dom te blijven, hadden de meisjes geen funchi nodig. Hun moeder kookte aardappelen, spaghetti en ander voedsel dat wij alleen maar aan het eind van de maand een keertje voorgeschoteld kregen. De meisjes waren lichtgekleurd en hadden lang zwart haar. Zij waren dus per definitie mooi en het was hun vergeven dat zij geen funchi aten.

   Wanneer een klasgenoot na school met mij meekwam naar huis om te spelen, kookte mijn moeder nooit funchi voor hem, dat hoorde niet. Zij bakte dan frietjes die zij zelf met een apparaatje in mooie staafjes sneed en diende die op met een kippenbout en appelmoes, tot grote jaloezie van mijn broers die wel funchi met Libby’s worstjes uit blik te eten kregen. Verschil moest er wezen..  

   In mijn onnozelheid dacht ik vroeger dat alleen op Curaçao funchi gegeten werd. Tijdens de aardrijkskundelessen en andere vakken, kwam nooit ter sprake dat men in andere landen ook funchi at. Trouwens ook geen varkensstaart, varkensoren, bokking, kabeljauw, ... Wacht eens even, ik lieg, ik wist wel dat de Venezolanen in de kersttijd funchi gebruikten om ayakas te maken. De funchimeel stalen zij zeker van ons, want alle Venezolanen waren dieven, dat zei mijn oma altijd. “Die Venezolanen van de barkjes zijn allemaal dieven. Zij bestelen je waar je bij staat.”

   Later begreep ik dat de Italianen ook funchi aten, maar in Italië heet het polenta. Mais is afkomstig uit Midden-Amerika. Columbus heeft de mais meegenomen naar Spanje, waar de plant goed bleek te groeien. Doordat het gewas weinig zorg nodig had en goedkoop verbouwd kon worden, was het ideaal als basisvoedsel voor de arme lagen van de bevolking. Spanje was niet arm in die tijd, Italië wel, vandaar.

   Afgelopen zomer, op de KLM-vlucht naar Nederland, was er ‘funchi met stobá’ op het menu. Het heette natuurlijk niet zo, het heette deftig ‘in madeirasaus dubbelgestoofde rundvlees met polenta’, maar funchi met stobá was het, geen twijfel aan. Ik vond het lekker, maar miste wel de gebakken banaan. De Nederlanders aan boord namen allemaal pasta Napolitana.

   De lezers onder u die lessen Papiaments volgen, zullen zeker geleerd hebben dat veel Papiamentse  woorden met uitgang ‘chi’, Nederlandse verkleinwoorden als herkomst hebben: pòpchi – poppetje, bòrchi – bordje, blachi – blaadje, buskuchi – biscuitje, klechi – kleedje, lamchi – lammetje, enzovoort. Maar funchi hoort niet thuis in het rijtje. Het Nederlands kent geen ‘foen’, laat staan ‘foentje’. Wel ‘poen’, maar daar hebben de Surinamers iets vies van gemaakt.

   Wij naderen kerst en op Kerstdag eet niemand funchi. Kindje Jezus is op 25 december geboren om een paar maanden later, na karnaval, aan het kruis te sterven voor de zondaars die op Kerstdag funchi gegeten hebben. Bon Funchi, pardon, Bon Pasku.

Taal

Ik zou heel graag een boek willen schrijven met als titel: ‘Papiamentu, een slimme taal’, maar ik ben bang dat de linguïsten op hun achterste poten gaan staan en gaan roepen: “Wat weet jij van taal, wijsneus.”

   Als wetenschapper, wat ik trouwens niet ben, niets, maar als gebruiker, iets. Dus, ledige lezer, ik spreek u toe als spreker van de Papiamentse taal. In het Papiaments: ‘Mi ta papia komo papiadó di Papiamentu’. Klinkt dat niet mooi?

   “Papiamentu moet met kleine letter p, vriend.”

   “Dat weet ik ook wel, waarde linguïst, maar ik vind dat denigrerend. Jullie moeten de regels veranderen.”

   Goed, geachte lezer, we gaan door. Ik hoop dat de linguïst verder zijn mond houdt. Wij kijken naar de volgende uiting:

(1a) Mi   a       duna       e    mata   awa.

(2a) Ik   heb  gegeven  het  plant  water.

(3a) Ik heb het plant water gegeven.

   Dit is duidelijk een mededeling. Ik heb het plant water gegeven. Als je dat nog niet wist, dan weet je het nu, en als je twijfelde, dan is dit een affirmatie. Wij kijken nu naar de volgende zinnen:

(1b) Bo   a       duna       e    mata   awa.

(2b) Jij  hebt  gegeven  het  plant  water.

(3b) Jij hebt het plant water gegeven.

   “Ha, ha, ha, wat een flauwe kul, je hebt gewoon ik in jij veranderd. What’s the point?” Het punt is dat in negen van de tien gevallen de spreker van zin (1b) een vraag stelt en geen mededeling doet. Waarom zou ik als spreker iets voor jou mededelen als jij dat zelf kunt? Dus:

(1c) Bo   a       duna       e    mata   awa   (kaba)?

(2c) Jij  hebt  gegeven  het  plant  water    (al)?

   ‘Jij hebt gegeven het plant water al?’, is Sjors en Sjimmie Nederlands. De correcte zin is natuurlijk:

(3c) Heb jij het plant al water gegeven?

   Wij zien allerlei ingewikkelde dingen gebeuren in het Nederlands: woorden verschuiven van plaats, werkwoordsvorm verandert; terwijl je in het Papiaments eenvoudigweg een vraagteken achter de zin zet en klaar is Kayus.

   “Wat is daar voor slims aan? Het is eerder een teken van luiheid.” “Zwijg!”

   Er is een oud liedje dat gaat over: ‘E sangura malunan ta pikabo mata.’ De slechte muggen steken je dood. Nu moet u dat doodsteken natuurlijk niet letterlijk opvatten, op school zeiden de kinderen ook tegen elkaar dat zij elkaar dood zouden slaan. Het is een manier van overdrijven. Maar daar wil ik het niet over hebben. Ik wil het hebben over de meervoudsvorm in de tekst van het liedje. Ik hoor Regi Römer al kreunen: “Buikpijn. Ik krijg buikpijn van dit soort monsters.”

   Wat is er aan de hand? Letterlijk staat er in de tekst: ‘De mug slechten ...’ Dat wil zeggen dat de meervoudsuitgang ‘nan’ niet is toegevoegd aan het zelfstandig naamwoord ‘sangura’ maar aan het bijvoeglijk naamwoord ‘malu’. Regi snelt naar het toilet, gevolgd door zijn vrienden linguïsten.          

   Formeel hebben zij gelijk, maar ‘E sanguranan malu ta pikabo mata’ klinkt van geen kanten.

   En wat dacht u van de volgende woordgroepen: mucha hòmbernan – jongens, mucha muhénan – meisjes, mamanan kalakuna – moeders die hun kinderen verwaarlozen. Hier hebben wij te maken met het meervoud van woorden die bestaan uit twee zelfstandige naamwoorden. Welk van de twee moet nu de uitgang ‘nan’ krijgen?

   Wat wilde ik eigenlijk zeggen? Ik ben even de kluts kwijt. O ja, Papiamentu is een slimme taal. Met eenvoudige regels weet zij het maximum te bereiken. Als u begrijpt wat ik bedoel.